Журнал "Жасstar"

Слово ученому

Медиазорлыќ жєне балалар

Ќазіргі уаќытта теледидардан кµптеген зорлыќ-зомбылыќ кµріністер кµрсетіліп, ќан µзен суындай «аѓып» жатады. К‰ніне балаларымыз орта есеппен 17 µлім, 37 мейірімсіздік кµріністер кµреді екен. М±ндай эпизодтардыњ ќандай сµздермен кµрсетілетінін болжау ќнын емес. Жєне б±л кµріністер тањертењ де, к‰ндіз де кµрсетіле береді. М±ндай хабарлар балалардыњ д‰ниетанымыныњ, логикасы мен психикасыныњ ќалыптасуына теріс єсер етеді.

Астанада т±ратын ќызым ‰рейлі дауыспен 3 жастаѓы немеремніњ мультфильмнен, оныњ кейіпкерлерініњ бірініњ басын бірі кесіп тастаѓанын кµргеннен кейін, іле-шала ойыншыќтарыныњ басын ж±лып тастаѓанын айтты...
Бала тєрбиесі — аса к‰рделі, єрі ±заќ процесс. Олардыњ мінез-ќ±лыќтары мен жеке ќасиеттерініњ ќалыптасуына отбасы мен жаќындары, бала баќша мен мектеп, ќоршаѓан орта мен кµше єсер етеді. Соњѓы он жылдарда оѓан теледидардыњ да єсері ныќ ќосылып отыр. Балалардыњ кітап оќуѓа деген ќ±марлыќтары жыл µткен сайын тµмендеп келеді, соныњ салдарынан телефильмдердіњ кµптеген кейіпкерлері олар еліктейтін, ењ беделді т±лѓаларѓа айналды. Сонымен, отбасы м‰шесіне айналѓан теледидар, балалардыњ тєрбиешілері ќатарына ќосылды.

Статистикалыќ есептер балалар мен жас µспірімдер телеаудиторияныњ, аудиобейнелік медиатекстердіњ ењ белсенді бµлігі жєне кµрушілері екенін кµрсетіп отыр. «Балалар мµлшермен 2 жастан бастап теледидар кµре бастайды. Наѓыз американдыќ бала µз уаќытыныњ шамамен 30%-ын теледидардыњ алдында µткізеді. Ол орта есеппен мектепке барѓанша 5 мыњ саѓат, мектеп бітіргенше 19 мыњ саѓат экран алдында отырады», дейді американдыќ зерттеушілер (Dodrill R. Violence, Values and Media, Sacramento, 1993, p.51).

¤се келе жас адам біртіндеп, «‰лкендердіњ» єлеміне кіргісі келелі. Бала, шынайы µмірді білуге єрі т‰сінуге, ондаѓы ќ±ндылыќтар мен мінез-ќ±лыќ ережелерін ќабылдауѓа талпынады. ‡лкендер µмірін бала тек отбасы мен кµшеден ѓана кµрмейді. Теледидар да олардыњ ‰лкендердіњ µмірі туралы т‰сініктерініњ ќалыптасуына єсер етеді, оныњ белгілі бір бейнесін ќалыптастырады.
Теледидар ќалыптастыратын ‰лкендер µмірі туралы экрандыќ т‰сінік, балалар кіретін шынайы µмірге ќаншалыќты сєйкес келеді? Теледидардыњ балаларѓа тењ оњ єсері ѓана емес, теріс єсері де болатын болса, онда балаларымыздыњ бойында ќандай ќасиеттер ќалыптасады? — деген с±раќтар кімді болса да мазаламай ќоймайды.

Кµптеген б±ќаралыќ аќпарат ќ±ралдары материалдарына жасалѓан шолулар, медиазорлыќтыњ, мєселен, Шыѓыс елдерінде ќылмыстыњ µсуіне ‰лкен єсері бар екенін дєлелдеп отыр. Зорлыќты насихаттау, єсіресе теледидардан, кино мен компьютерлік ойындардан аныќ байќалады. БАЌ-ы мєселелерініњ психологтары мен эксперттері БАЌ-да зорлыќ-зомбылыќ кµріністердіњ кµрсетілуі мейірімсіздік пен ќатыгездіктіњ µсуіне тікелей єсер ететінін дєлелдеп отыр.

Тµменде АЌШ-та «Зорлыќ, медиа жєне балалар» деген таќырыпта ж‰ргізілген зерттеулердіњ ќорытындылары берілген.

1951 ж. Америкада зорлыќ кµріністері бар хабарлар теледидар уаќытыныњ 10%-ын ќамтиды.
1954 ж. Алѓаш рет Конгресте телезорлыќтыњ кµрушілерге єсері жµнінде мєселе талќылау ±йымдастырылды.
1956 ж. Ѓалымдардыњ т±жырымдамасы: теледидар кіші жастаѓы балаларѓа µте залал болуы м‰мкін. «50-ші жылдары барлыќ телехабарлардыњ 2/3-тен 3/4 бµлігінде зорлыќ кµріністер — саѓат сайын 6-дан 10-ѓа дейін зорлыќ актылар кµрсетілді».
1961 ж. Телезорлыќ хабарлардыњ кµлемі ±лѓайды жєне олардыњ кµпшілігі балалар экран алдында отырѓанда кµрсетілетін болды.
1965 ж. Зерттеушілердіњ т±жырымдамасы: теледидардаѓы зорлыќтар кємелетке жетпегендердіњ ќоѓамѓа жат ќылыќтарынан байќалады.
1969 ж. Зерттеушілердіњ т±жырымдамасы: жас кµрермендер агрессиялыќ мінез-ќ±лыќ тєсілдерін теледидар хабарларынан ‰йренеді.
1972 ж. 50 американдыќ жетекші маманныњ 5 томдыќ зерттеу есебі медиазорлыќ пен кємелетке жетпегендердіњ агрессивті мінез-ќ±лыќтарыныњ арасында байланыс бар екенін кµрсетті.
1980 ж. ‡ш маусым бойы кµрсетілген телесериалдар талданды. Ж‰ргізілген зерттеулер оларда саѓат 8 бен 9 аралыѓында кем дегенде 9 рет, саѓат 9 бен 11 аралыѓында — кем дегенде 12 рет жєне балалар хабарларында (сенбі к‰ні тањертењ) саѓат сайын 21 реттен аса зорлыќ актылары кµрсетілетінін аныќтады.
1982 ж. Психикалыќ денсаулыќ ±лттыќ институты (National Institute of Mental Health) д‰ние ж‰зінде ж‰ргізілген 2500 зерттеуге шолу жасады. Ќорытынды: жасµспірімдердіњ агрессивті мінез-ќ±лыќтары мен теледидар зорлыѓыныњ арасында тєуелділік бар.
1984 ж. 22 жыл бойы 875 американдыќ 8 жастаѓы ќыз жєне ±л балалар мен ‰лкен жастаѓы адамдарды ќадаѓалау нєтижесінде, ±л балалар теледидардаѓы зорлыќтарѓа еліктейтіндігі, олардыњ ќылмыскер болуѓа ќыз балаларѓа ќараѓанда, 4-5 все бейім екендіктері аныќталды. Экрандаѓы зорлыќ ќатты ќызыќтыратын балалар, ер жеткенде, µздерініњ балаларын к‰шпен жазалауѓа бейім екендіктері байќалды.
1985 ж. Американдыќ психологтар ассоциациясы ата-аналарѓа балаларыныњ не кµретіндігін ќадаѓалау ќажеттігін ±сынды; индустрия µкілдерін теледидар зорлыќтарын азайтуѓа шаќырды; медиазорлыќ саласында зерттеу ж±мыстарын дамыту ќажеттігін айтты. Американдыќ бала 1984/1985 жылдары теледидардан саѓат сайын 27 зорлыќ кµрініс кµреді. Видеоклиптердіњ жартысынан кµбі зорлыќты кµрсететіні дєлелденді.
1990 ж. АЌШ Конгресінде теледидар жєне оныњ балаларѓа єсері жµнінде зањ жобасы тыњдалды.
1992 ж. Американыњ психология ассоциациясы федералдыќ ‰кіметтерді ќоѓамды медиазорлыќтан ќорѓауѓа шаќырды.
1996 ж. 1996 жылы аќпан айында АЌШ Президенті «Телекоммуникациялар туралы» зањѓа ќол ќойды. Б±л зањ V-чиптер, теледидар хабарларын с‰зетін компьютерлік микропроцессорлар шыѓару ќажеттігін айќындады.
1997 ж. ЮНЕСКО аумаѓында «Балалар жєне экрандаѓы зорлыќ» атты Халыќаралыќ палата ќ±рылды. Оныњ іс-ќимылыныњ бастапќы н‰ктесі Біріккен ¦лттар ¦йымыныњ «Бала ќ±ќыѓы жµніндегі Конвенциясы» болды.
1997 ж. АЌШ-та телебаѓдарламалардыњ жас мµлшеріне негізделген жања рейтинг ж‰йесі ќабылданды.
1998 ж. ¦лттыќ телеарнаныњ теледидар зорлыѓын зерттеуге байланысты ќ±рылѓан тобыныњ есебінде, телехабарлардыњ 60%-ында зорлыќ болатындыѓы жєне «телеэкраннан кµрген зорлыќтыњ кері єсер етуініњ ќаупі тіптен жоѓары екендігі» айтылды. Лос-Анжелесте теледидар жєне балалар денсаулыѓы мєселелеріне байланысты медиаиндустрия µкілдері мен зерттеушілердіњ конференциясы µтті.
1999 ж. Сенатор Дж. Либерман балаларды медиазорлыќ ќаупінен ќорѓау жєне ойын-сауыќ индустриясы жауапкершілігін арттыруѓа арналѓан жања зањ жобасын ±сынды. Зањ жобасы, сонымен бірге, т‰рлі б±ќаралыќ аќпарат ќ±ралдарын, олардыњ ж±мыс жасау сапасын арттыру жєне балаларды зиянды медиаµнімдерден ќорѓау маќсатында, олардыњ іс-єрекеттерініњ ќаталыраќ кодекссін жасау ‰шін бірлесіп ж±мыс жасауѓа шаќырды.
2000 ж. Тµрт ±лттыќ ассоциация — Американыњ педиатрлар академиясы, Американыњ медицина ассоциациясы, Американыњ психологтар ассоциациясы, Американыњ балалар жєне жас µспірімдер психиатрия академиясы — біріккен ‰ндеу жариялады. Онда: «Медициналыќ ќоѓамныњ 30-жылдан аса ж‰ргізген зерттеу нєтижесі, зорлыќ «ойын-сауыќты» кµру, єсіресе балалардыњ агрессиясыныњ µсуіне, олардыњ ќарым-ќатынастарыныњ, ќ±ндылыќтары мен мінез-ќ±лыќтарыныњ б±зылуларына єсер ететінін кµрсетті» — деп, т±жырым жасалѓан.
2000 жылдыњ ќањтар айынан бастап американыњ теледидарлары (экрандары 13 дюймнан ‰лкен) ата-аналарѓа балаларыныњ кµрмегені д±рыс деп есептейтін баѓдарламаларды жібермейтін V-чиптармен сатыла бастады.
АЌШ Конгресінде «Зорлыќ жєне медиа» деген таќырыпта тыњдау болды.
2001 ж. Зерттеу америка балаларына арналѓан жексенбілік хабарларда 20-дан 25-ке дейін зорлыќ актылары болатынын аныќтады.
2002 ж. Американыњ балалар жєне жас µспірімдер психиатрия академиясы зерттеулерініњ нєтижесі:
- медиазорлыќты шамадан тыс кµретін балалардыњ кµпшілігі, зорлыќ конфликті шешудіњ ењ тиімді жолы деп есептейді;
- медиазорлыќпен активті контактыда болѓандар, шынайы µмірде зорлыќты эмоционалды т‰рде ќабылдамайды;
- зорлыќ «ойын-сауыќпен» активті єуестену, баланыњ б‰кіл єлем тек зорлыќ негізінде ќ±рылѓан деген ќорытынды шыѓаруына єкеліп соќтыруы м‰мкін; сонымен бірге балалардыњ бойында зорлыќтыњ ќ±рбаны болу ќаупі де к‰шейе т‰седі;
- медиазорлыќпен активті єуестену шынайы µмірде зорлыќ жасауѓа дайын болумен байланыста болады.
2003 ж. АЌШ Конгресінде 14 ќањтарда «Балаларды, зорлыќ кµрсетілетін, баѓдарламалардан ќорѓау» зањ жобасыныњ тыњдауы болды.
2003 ж. 11 аќпанда ¤кілдер палатасында «Балаларды видеоойындарда секстен жєне зорлыќтан ќорѓау» зањ жобасыныњ тыњдауы болды.

Б±л мєліметтерден, американ ‰кіметі балаларды медиазорлыќтыњ кері єсерінен ќорѓауѓа шынай ќызыѓушылыќ танытый отырѓанын, сонымен бірге, зорлыќ кµрсетілетін хабарларды сµткеніњ балалар теледидарды аз кµретін уаќыттарына ауыстыруѓа к‰ш салып отырѓанын кµреміз. 2003 жылы Конгреске тапсырылѓан «Балаларды видеоойындарда секстен жєне зорлыќтан ќорѓау» зањ жобасында: «секс жєне зорлыќ кµрсетілетін видеоойындарды пайдалану жєне кµру кємелетке толмаѓандарѓа зиянды болады... єсіресе балалардыњ агрессивті мінез-ќ±лыќтарын арттырады, ќарым-ќатынастары мен ќ±ндылыќтарыныњ µзгеруіне соќтырады. Ойластырылып ќойылѓан тосќауыл м±ндай ойындарды пайдаланатын балалардыњ санын азайтады» — деп, кµрсетілген.

2003 жылы Сенатќа ±сынылѓан «Балаларды, зорлыќ кµрсетілетін, баѓдарламалардан ќорѓау» зањ жобасы да осы баѓытты ±станѓан. Зањ жобасында: «Жас кездерінде зорлыќ кµрсетілетін телебаѓдарламаларды кµрген балалар кейінгі µмірлерінде, ондай баѓдарламаларды аз кµрген балаларѓа ќараѓанда, ќатал жєне агрессивті мінез-ќ±лыќ кµрсетуге жаќын болатынын кµрсететін эмпирикалыќ дєлелдемелер бар» — делінген. Б±дан басќа да негативті факторлардыњ ішінен, зањ жобасында, балалардыњ агрессивті мінез-ќ±лыќ кµрсетуге талпынатындары, зорлыќтыњ ќ±рбаны болудан ќорќатындары, адамдарѓа ешуаќытта сенбейтіндіктері жєне т.б. айтылѓан.

Біраќта АЌШ-та, єлі к‰нге дейін, зорлыќ кµріністерді кµрсетуге уаќтылы шектеулер ќойылмаѓан: олар ешќандай шектеусіз кешкі/т‰нгі уаќыттарда да, тањѓы/к‰ндізгі уаќыттарда да кµрсетіле береді. Соњѓы уаќыттарда Аннаберг жалпы коммуникация мектебі ж‰ргізген зерттеулерде: «балалар телехабарларында зорлыќ кµрсететін кµріністер тіптен кµбейіп кеткен — бір саѓатта 32 зорлыќ актысы...18 саѓаттан бастап американдыќ теледидар арќылы 1845 зорлыќ кµрініс кµруге болады, б±л шамамен саѓатына 100 агрессия актысы, немесе 36 секунд сайын бір кµрініс... барлыќ телехабарлардыњ 80%-ында к‰ш кµрсететін кµріністер бар. Ал зорлыќ — наркотик сияќты: кµрермендер оѓан ‰йреніп кетеді, сондыќтан медиа біртіндеп оныњ дозасын арттыра береді, арттыра береді» — деп, ќорытынды жасалѓан. (Lamson S. Media Violence Has Increased the Murder Rate. In: Violence in the Media. Ed. by. С. Wekesser. San Diego (CA), 1995, pp. 25-27).

Соњѓы 40 жылда д‰ние ж‰зінде балаларѓа теледидар мен кинематографияныњ тигізетін єсерін зерттеуге арналѓан мыњнан артыќ зерттеулер ж‰ргізілген. Зерттеулер д‰ние ж‰зініњ кµптеген елдерінде, єр т‰рлі нєсілдерге, ±лттар мен єлеуметтік топтарѓа жататын ер балалар мен ќыз балалардыњ арасында ж‰ргізілген. Б±ѓан ќарамай, зерттеу нєтижелері іс ж‰зінде бірдей болып шыќќан: экрандаѓы агрессия балалардыњ адамдарѓа жєне жансыз заттарѓа агрессивтіліктерін арттыра т‰седі.

Барселона. ‡ш жасµспірім теледидар кµріп, µздерін тањдандырѓан трюкті жасаѓан. Кешке ќарай олар кµшеге пластикалыќ лента байлап ќойып, ол лентаныњ µтіп бара жатќан мотоциклистіњ мойнын кесіп т‰сіргенін байќап т±рѓан. Мотоциклист сол жерде ќаза тапќан.
Осло. Бес-алты жастаѓы бір топ бала ‰йлеріњ жанындаѓы кµк шалѓында µздерініњ дос ќыздарын жан тапсырѓанша ±рѓан. Б±л ойында ол ќыз бала, соњѓы кµрген хабарларындаѓы бєрі ±рѓан, ниндзя тасбаќасы ретінде ќабылданѓан.

Нью-Йорк. Бірге отырып боевик кµрген кішкене балалар, ‰й иесініњ µздері сияќты кішкене баласын, шкафтан конфеттер єкел деген талаптарын орындамаѓаны ‰шін жазалаѓан. Ол айтќандарына кµбегеннен кейін, оны 12-ші этаждыњ балконынан тµмен ќаратый ±стап, баѓынуын талап еткен. Жауап болмаѓаннан кейін ќолдарын босата салѓан.
Литлтон. 1999 жылы екі оќушы µздерімен бірге оќитын 12 баланы µлтіріп жєне 23-ін жаралап, соњынан µздерін µздері атып тастаѓан. Зерттеу, олардыњ б±л ќылмысты телехабарлар мен видофильмдердіњ тікелей єсерінен жасаѓандарын дєлелдеді.
М±ндай фактылар µмірде µте кµп. Балалар кµптеген жаѓдайларда шынайы µмір мен телеэкраннан кµргендерініњ айырмашылыѓын ањѓара бермейді. Олар телеэкрандаѓы медиазорлыќтыњ ќ±рбандары болып жатады.

Ресейде медиазорлыќтыњ балаларѓа кері єсерін азайту маќсатында ќандай іс-шаралар жасалѓан?
«Б±ѓан сену ќнын, біраќ Ресей азаматтары зањ ж‰зінде телеэкрандаѓы азѓындыќ пен зорлыќтан ешќандай да ќорѓалмаѓан! Ресей теледидары бєріне де ерік берілген, аморальдыќтыњ шегі жоќ аралы ретінде ќалып отыр» — дейді С. Скатов µзініњ «Некрофилы. Тема смерти и насилия стала ведущей на российских телеэкранах» — атты маќаласында.

«Кµптеген балалар аурулары мен µлімдерініњ себебі — ресей отбасыларыныњ т±рмыстыќ ќнындыќтары мен экономикалыќ проблемалары. Біраќ м±ндай проблемалар біздіњ елімізде б±рын да кµп болѓан... Ѓалымдар мен педагогтар бала психикасыныњ ќалыпты дамуы ‰шін баланыњ психологиялыќ ќорѓалу жаѓдайы, оѓан тосыннан ќауып-ќатер, агрессия, ќауіптілік туѓызбайтын µмірді сезінуі ерекше мањызды екенін ескертеді. Ата-аналары ‰й ішінде балаларына ќандай жаќсы жаѓдай жасаса да, телеэкраннан ќардай борап жатќан к‰нделікті негатив пен агрессияны бала ќоршаѓан ортаныњ негізгі атрибуты деп ќабылдап жатќанда, оны эмоционалды-психологиялыќ ќорѓау µте ќнын болады. Теледидар к‰ні бойы негізінен «‰лкендерге» арналѓан, зорлыќ пен драматизмге, адамды шошындыратын бейнелік жєне дыбыстыќ импульстарѓа толы, баланыњ ќалыптаспаѓан д‰ниетанымына кері єсер ететін хабарлар кµрсетеді. Балалар б‰гінгі к‰ндері, шындыѓында, олардыњ балалыќтарына жау, информациялыќ ортада µмір с‰руде», — деп жазады Л. Оганова мен А. Короченский µздерініњ «Вид через замочную скважину: дети и телевизионный «взрослый» мир» — атты маќалаларында.

«Дума, теледидардаѓы зорлыќ мєселелерімен ш±ѓылданбас б±рын, ±заќ ойланды. Ол «ойланѓанша», шынайы µлімді кинодаѓы µлімнен, наѓыз ќанды м‰к жиде морсынан ажырата алмайтын бірнеше ±рпаќ µсіп шыќты. Енді ѓана депутаттар б±л аса мањызды мєселеге ќарап, БАЌ туралы зањѓа µзгеріс енгізуді ќарастыра бастады. Депутаттардыњ шыдамдарыныњ шектен шыѓуына не себеп болды?» — деп, А. Бройдо µзініњ «Насилие на экране» атты маќаласында жазып, бір топ депутаттардыњ сµздерін келтіреді.

Г. Гудков, Мемлекеттік Думаныњ Ќауіпсіздік комитетініњ м‰шесі, Халыќтыќ партияныњ жетекшісі: «Бізде зорлыќ тек ќана кµп емес — бізде экранда шындыѓында одан басќа ештење де ќалѓан жоќ. Ќазіргі уаќытта отандыќ теледидар парасаттылыќ дењгейде емес, физиологиялыќ инстинкт дењгейінде ќалып отыр. Ресей жастарына оларѓа тєн емес ќµзќарастар, принциптер, мінез-ќ±лыќ моделдері зорлап міндеттендірілуде — б±л µте ќатерлі жаѓдай».

В. Алкснис, Мемлекеттік Думаныњ депутаты, «Родина» фракциясы: «Ресейге жаќсы ойластырылѓан информациялыќ саясат аса ќажет: б±л цензура енгізу керек деген сµз емес, біраќ бізге телеарналар кµрсететін хабарларѓа мемлекеттік баќылау ќажет. Фильмдер мен хабарларѓа елдіњ кµњілін б±рамыз деген оймен, оны жасаушылар оларды ќанмен, зорлыќпен толтырып жіберді. Ал жастар болса ондай кµріністерге біртіндеп бейімделіп алады, — міне адамды аяќпен бастан теуіп жіберді, оѓан ештење де болѓан жоќ, ол орнынан атып т±рып ќайтадан тµбелесуге кірісіп те кетті! М±ндай айуандыќты, меніњ ойымша, тек ќатањ зањ ќабылдап ќана тоќтатуѓа болады».

2003 жылы 23 ќарашада Ресей Мемлекеттік Думасы «Б±ќаралыќ аќпарат ќ±ралдары туралы» Федеративтік зањѓа, зорлыќ пен ќатыгездікті кµрсетуге байланысты µзгертулер енгізуді ќарастырады. ¤згертудіњ авторы — Халыќ партиясыныњ депутаты В. Гальченко, электрондыќ жєне басылымдыќ БАЌ-да зорлыќ пен ќатыгездікті кµрсетуге кей жаѓдайларда тыйым салынып, кей жаѓдайларда шектеулер енгізу µте мањызды екенін, адамдар µлігін, адамдар мен жануарларѓа зорлыќ жасаѓанды, сонымен бірге, ќаск‰немдерді жаѓымды кейіпкер етіп кµрсетуге тыйым салу ќажеттігін айтты. Біраќ жоба дауыс беру нєтижесінде µтпей ќалды.

2004 жылдыњ 10 ќарашасында Ресейдіњ Мемлекеттік Думасы бірауыздан, бірінші оќылымныњ µзінде-аќ, теледидардан зорлыќ пен ќатыгездік кµріністерді кµрсетуге тосќауыл ќою туралы зањ жобасына µзгеріс енгізуді ќолдады. «Б±ќаралыќ аќпарат ќ±ралдары туралы» Зањныњ 4-ші бабына («Аќпарат ќ±ралдарыныњ еркіндіктерін теріс пайдалануѓа жол бермеу») тµмендегідей µзгеріс енгізу ±сынылады: «Тањертењгі 7-ден кешкі 22-ге дейін адамдар µлігін, кісі µлтіру кµріністерін, ќатты соќќыѓа шыѓу, адам денсаулыѓына ауыр, орташа жєне жењіл залалдар келтіру, зорлау жєне сексуалдыќ мінездегі зорлыќ єрекеттерді теле-, видео-, кинохроникалыќ баѓдарламаларда жарнамалауѓа, теледидарлыќ фильмдер мен фильмдерде кµрсетуге тыйым салынсын».

Мемлекеттік Думаныњ екінші оќылымына В. Путинніњ хаты т‰сті, онда б±л µзгерісті ќабылдамау туралы ±сыныс айтылѓан. Президенттіњ пайымдауынша, б±л жаѓдайда ресей азаматтарыныњ бірнеше ±рпаќтары тєрбиеленіп µскен фильмдерді кµрсетуге тыйым салынатын болады.
Мемлекеттік Думаныњ Президенттіњ ±сынысын ќабылдамауѓа лажы болмады. Сонымен халыќ ќалаулыларыныњ, ењ болмаѓанда, ±лттыќ телеэфирді толтырып кеткен шетелдік мультфильмдерді реттеу туралы талпыныстары да аяќсыз ќалды.

2005 жылы 7 шілде к‰ні телеарна жетекшілері — К. Эрнст (Бірінші канал), О. Добродеев (Ресей), О. Попцов (ТВЦ), В. Кулистиков (НТВ), А. Роднянский (СТС) жєне И. Лесневская (REN TV) бірлесіп «Зорлыќ пен ќатыгездікке ќарсылыќ» Хартиясына ќол ќойды. Балаларѓа ќамќорлыќ мєселесі м±нда жеке айтылѓан. Телеарна жетекшілері µмірдегі болып жатќан жаѓдайларды жєне басќа да материалдарды кµрсеткенде «балалардыњ аќыл-ойы мен моральдыќ ќасиеттерініњ дамуына ерекше н±ќсан келтіретін» кµріністерге шектеу ќоюѓа келісті. Олар, м±ндай материалдарды тек жањалыќтарды бергенде ѓана, немесе оќиѓа болѓан жерден хабар бергенде ѓана, кµрсетуге шешім ќабылдады. Сонымен бірге, «балалардыњ ќызыѓушылыѓын баѓдарламалар саясатын жасаѓанда да есепке алатындарына жєне фактылар мен болѓан жаѓдайларды балаларды жеке µмірге д±рыс дайындау маќсатында беретіндіктеріне» уєделесті.

Мемлекеттік Думаныњ бірінші вице-спикері Л. Слиски б±л Хартияны: «ресей ќоѓамыныњ тєуелсіз хабар беру саясаты мен ќоѓамда туындаѓан ќоѓамдыќ µнегелікті зањдыќ негізде ќорѓау ќажеттігініњ арасында компромисс табу маќсатында жасалѓан ќадам» — деп баѓалады.
Европа елдері мен жаќын шетелдерде ќандай іс-шаралар жасалѓан?
Барлыќ европа елдерінде дерлік к‰ндізгі уаќыттарда зорлыќ пен эротика кµріністерін теледидардан кµрсетуге тыйым салынѓан. Мысалы, Германияда, 16 жасќа толмаѓан балалардыњ адамгершілік ќасиеттері мен психикасын саќтау ‰шін м±ндай хабарларды тањертењгі саѓат 6-дан кешкі саѓат 23-ке дейін кµрсетуге тыйым салынѓан.

Латвияныњ 1995 ж. ќабылдаѓан «Телерадиохабар туралы» зањыныњ 18-бабында: «Саѓат 7-ден 22-ге дейін дене жєне психологиялыќ (кµріністі жєне сµз т‰рінде) зорлыќ, ќан шыѓатын жєне ќорќынышты кµріністерді, сонымен бірге, наркотиктер пайдаланылатын кµріністерді кµрсутуге тыйым салынады. Хабарлардыњ мєтіндерінде дµрекі жєне єдепсіз сµздер айтылмауы керек, сонымен бірге сексуалды іс-єрекетке апаратын кµріністер болмауы керек. Егерде техникалыќ блоктау ќ±ралдары ќолданылатын болса, онда б±л шектеулердіњ кабельдік телеарналарѓа ќатынасы болмайды» — деп жазылѓан.
Грузияда осындай тыйым телеарналарѓа саѓат 7-ден 24-ке дейін салынѓан. Ондаѓы маќсат, 18-ге толмаѓан грузин азаматтарын, олардыњ кµздері мен ќ±лаќтарына арналмаѓан ќандай да болмасын хабарлар мен фильмдерден саќтау.

Украинада 2003 ж. ќабылданѓан «Ќоѓамдыќ моральды саќтау жµнінде» зањ бар. Оныњ µнімдерді шыѓару жєне таратуѓа тыйым салу жµніндегі 2-ші бабында, егерде: «±лттыќ жєне религиялыќ ќ±ндылыќтарды жоюды, б‰лдіруді, ќадірлемеуді насихаттайтын; адамдарды кемітетін, м‰гедек жєне ќартайѓан адамдарѓа ќиянат жасалатын; наркомания, токсикомания, алкоголизм, темекі шегу жєне басќа да жаѓымсыз ќылыќтарды насихаттайтын кµріністер мен хабарларды кµрсетуге тыйым салынады» — деп жазылѓан. Украинаныњ телерадиохабарлар жµніндегі ¦лттыќ Кењесі елдіњ барлыќ теле- жєне радиоканалдары орындауѓа міндетті телехабарлардыњ жас ерекшелігі ескерілген арнайы градация ж‰йесін жасаѓан.
Молдовада 150-ге тарта кабельдік хабар беру операторлары ж±мыс жасайды. Молдованыњ Теледидар мен радионы ‰йлестіру кењесі барлыќ операторлардыњ µз хабарларын зањ талаптары негізінде ж‰ргізулерін талап етеді. Елдіњ теледидар жєне радио туралы зањы порнографиялыќ т±рѓыдаѓы жєне зорлыќты насихаттайтын материалдарды кµрсетуге тыйым салады.

Шыѓыс елдерінде ќандай іс-шаралар жасалѓан? Шыѓыс елдерінде балаларды медиазорлыќтыњ теріс єсерінен ќорѓау ‰шін кµптеген іс-шаралар ќарастырылѓан. Мысалы, Жапон елінде ¤негелік туралы кењес ж±мыс жасайды. Кењес елдегі барлыќ телеарналардыњ ж±мысына талдау жасап отырады. Егерде, ќандай да болмасын бір арна балалар уаќытында балалар кµруге болмайтын фильм немесе бір кµрініс кµрсететін болса, онда ол арнаѓа µте кµп мµлшерде штраф салынып, арна ойсырау жаѓдайына т‰седі.
Жапондыќтар тіпті мобильдік телефондарды да ќолѓа ала бастады. Мобильдік сайттарды м±ќият зерттеу нєтижесінде олар зорлыќты насихаттайтын, немесе порнографиялыќ мазм±ны бар ерекше ресурстар тобын айќындады. Жапонияныњ Байланыс министрлігі, µз тарапынан, «ќорѓалмаѓан абоненттерді» порнография жєне басќа да ќажетсіз информациялардыњ т‰суінен ќорѓау ‰шін, балалар мен жас µспірімдердіњ телефондарын блоктау ж‰йесін жасаумен ш±ѓылдана бастады.

Бізде, Ќазаќстанда, балаларды медиазорлыќтан ќорѓау ‰шін ќандай іс-шаралар жасалѓан?
Бір сµзбен айтар болсаќ, ешќандай да тиімді іс-шаралар жасалмаѓан.
Еліміздіњ 1999 ж. 23 шілдеде ќабылданѓан «Б±ќаралыќ аќпарат ќ±ралдары туралы» зањыныњ 25-бабында Б±ќаралыќ аќпарат ќ±ралдарыныњ меншік иелері немесе бас редакторлар… ќатыгездік, зорлыќ пен порнографиялыќ хабарлар мен материалдар тарататын болса, оларѓа еліміздіњ зањ актыларында бекітілген негізде жауапкершілік ж‰ктелетіні айтылѓан. Зањныњ б±л бабыныњ ќаншалыќты «нєтижелі» ж±мыс жасап отырѓанын бєріміз де кµріп отырмыз. Ќазіргі уаќытта елімізде µзін-µзі сыйлайтын бірде бір адам µз балаларымен бірге отырып теледидар кµрмейді. Себебі, аяќ астынан, бір зорлыќ немесе порнографиялыќ кµрініс кµрсетіледі. К‰н µткен сайын м±ндай кµріністер мен телехабарлардыњ саны да, кµлемі де ±лѓайып келеді. Ќазаќстанда кімде болса м±ндай хабарлар кµрсететін ондаѓан каналдардан ешќандай да ќорѓалмаѓан.

2002-2003 жылдары біз мектеп оќушыларыныњ єлеуметтік бейнесін жасау ‰шін кµлемді социологиялыќ зерттеу ж‰ргіздік. Зерттеуге республиканыњ т‰пкір-т‰пкірінен 15 мыњ оќушы, 5 мыњ ата-ана, 5 мыњ м±ѓалім ќатынастырылды. Б±л зерттеудіњ ќорытындылары туралы Егемен Ќазаќстан кезінде кµлемді маќала жариялады (19.11.2003). «Алкогольді ішімдіктерді пайдаланасыњ ба?» деген с±раќќа 35% баланыњ к‰н сайын, аптасына бір рет немесе мереке сайын ішетіні аныќталды. «Есірткі ќолданасыњ ба?» деген с±раќќа, есірткі 15% оќушыныњ ќолданыс затына айналѓаны, олардыњ ішінде 3%-ы ‰здіксіз ќолданатындары белгілі болды. Єрбір 13 баланыњ екеуініњ есірткі ќолданатыны µте ќауіпты кµрсеткіш. «Неге сен зиянды заттарды пайдаланасыњ?» деген с±раќќа 21% бала — єдетке айналѓандыќтан, т‰рлі ќнындыќтарды ±мыту ‰шін, басќалардан ерекше кµріну ‰шін, µзімді ересек сезіну ‰шін, достарымныњ бєрі ќолданатындыќтан — деп жауап берген.

М±ѓалімдер мен ата-аналарѓа бірдей с±раќтар да берілді: «Есірткі мен ішімдік ќолданатын оќушылардыњ саныныњ µсу себебі неде?» деген с±раќќа, м±ѓалімдердіњ 27%-ы — µзін-µзі еліту ‰шін, 11%-ы. — серпілу ‰шін, 8%-ы — келемеж болып ќалам ба деген ќорќыныштан — деп, жауап берсе, Ата-аналардыњ 10%-ы — µзін-µзі еліту ‰шін, 6%-ы — серпілу ‰шін, 17%-ы — достары арасында келемеж болып ќаламын деген ќорќыныштан — деп, жауап берген.

Б±л с±раќтардыњ жауабын м±ќият ќарайтын болсаќ, онда оќушылардыњ кµптеген пайызы алкоголь мен есірткі ќолданатындарын жєне оны олардыњ саналы т‰рде жасайтындарын кµреміз. Мектеп оќушыларыныњ, яѓни біздіњ балаларымыздыњ арасында м±ндай жаѓдай неге осынша етек алѓан? — деген орынды с±раќ туады. Біздіњ ойымызша, оныњ негізгі себебі, б±л балалар 10-15 жыл бойы теледидардан мыњдаѓан-он мыњдаѓан наркотиктер мен алкоголь пайдалану, зорлыќ пен ќатыгездік жасау кµріністерін кµрген жєне б±л оларѓа єбден ‰йреншікті болып кеткен.
Елімізде жастар арасында ќылмыстыњ µсу себебін де біз осыдан деп есептейміз.
М±ндай пайымдауларды жоѓарыда келтірілген зерттеу нєтижелері негізінде де жасауѓа болады.

Халыќтар Ассамблеясыныњ ХІІ сессиясында сµйлеген сµзінде еліміздіњ Президенті Н.Є. Назарбаев: «Патриотизмді б‰кіл ќоѓамныњ жалпы к‰шімен, єсіресе жастар арасында, біздіњ балаларымыздыњ бойында ќалыптастыруымыз керек» — деген болатын.
Балалар мен жастардыњ бойында патриоттыќ ќасиеттер ќалыптастыру ‰шін, ќоѓамда олардыњ адами ќасиеттерініњ, психологиясы мен логикасыныњ, характерлері мен т±лѓаларыныњ ќалыптасуына кері єсер ететін барлыќ факторларды шама келгенше шектеу ќажет. М±ндай факторлардыњ ењ ауыры, д‰ние ж‰зініњ кµптеген елдерініњ ‰лкен ѓылыми-зерттеу институттарыныњ жарты ѓасыр бойы ж‰ргізген мыњдаѓан зерттеулерініњ нєтижелері кµрсетіп отырѓандай — медиазорлыќ болып табылады. Сондыќтан, еліміздіњ Б±ќаралыќ аќпарат ќ±ралдары туралы зањына, д‰ние ж‰зініњ кµптеген елдерініњ зањдарында бар, к‰ндізгі уаќытта теледидардан зорлыќ жєне порнография кµрсетуге тыйым салатын ќосымша бір баб енгізілуі ќажет.

Біз, ќазаќ халќы, шыѓыс халќы екенімізді ешуаќытта да ±мытпауымыз керек. Ел басыныњ ќолдауымен елімізде ж‰ргізіліп жатќан «Мєдени м±ра» баѓдарламасы да, б‰гінгі ѓаламдау заманында ќасиетті терењ тамырымыздан айрылып ќалмай, содан сусындаудыњ ќажеттігінен туындаѓан д‰ние екенін єсте естен шыѓармаѓанымыз абзал. Б±л ‰лкен ѓылыми баѓдарлама. Ал шынайы µмір шындыѓы ќандай? Біз б‰гінгі к‰ндері неге ата-баба тєлім-тєрбие дєст‰рінен м‰лде ќол ‰зіп ќалдыќ...? Осы орайда бір сєт ойланып кµрейікші. Егер де ќасиетті бір бабамыз бір сєт жанымызѓа келіп, бізбен бірге теледидар кµрсе, онда ол басын шайќап, ќараќтарым, деп бізге с±раќ ќойѓан болар еді. Сонда біз, басќа шыѓыс елдері сияќты медиазорлыќќа ешќандай тосќауыл ќоймай отырѓанымызды немен т‰сіндірген болар едік...?!

Атадан балаѓа мирас болып келе жатќан тєлім-тєрбие дєст‰рін Жапон елі к‰ні б‰гінге дейін тек ќатањ саќтап ќана отырѓан жоќ, олар жас ±рпаќ алдына оны дамыту міндетін ж‰ктеп отыр. Осыдан Жапон елі ±тылып отыр ма? Жоќ, ешќандай да ±тылып отырѓан жоќ. Тєрбие негізінде мектепте сапалы білім беріп отырѓан елдіњ ѓылымы мен экономикасы да ѓарыштап дамып отырѓанын бєріміз де жаќсы білеміз.

Ќазіргі уаќытта, елімізде, оќушылардыњ білім сапасын кµтеру мєселесі аса мањызды мєселелердіњ біріне айналып отыр. Д‰ние ж‰зініњ дамыѓан елдерініњ зерттеулері мен тєжірибелеріне ж‰гінетін болсаќ, онда оќушыларѓа алдымен тєрбие беріп, тєрбие негізінде білім беріп отырѓан елдердіњ білім сапасы кµш ілгері озып отырѓанын байќаймыз. ¤мірдіњ µзі — білім алды тєрбие ќаѓидасыныњ µміршењдігін кµрсетіп отыр. Елімізде білім сапасын кµтеруге де медиазорлыќ кері єсер етіп отырѓанын ашыќ айтуымыз керек.

‡стіміздегі жылдыњ ќањтар айында Гонконгта Азия жєне Гонконг салыстырмалы білім беру ќоѓамдары ±йымдастырѓан Халыќаралыќ ѓылыми конференция µтті. Сонда сµйлеген сµзімізде, біз, Ќазаќстанныњ педагог ѓалымдары, конференцияѓа ќатысушыларѓа зорлыќ пен ќатыгездікті кµрсететін телехабарлардыњ балалардыњ µміртанымыныњ, логикасы мен психикасыныњ ќалыптасуына кері єсер ететінін талќылап, д‰ние ж‰зініњ барлыќ елдерініњ ‰кіметтері мен телеарналары басшыларына, жеткіншек ±рпаќтардыњ келешегі ‰шін, медиазорлыќты азайту жµнінде шешім ќабылдауѓа шаќыруды ±сынѓан едік.

Біздіњ ±сынысымызды конференцияѓа ќатынасушылар толыќ маќ±лдап, б±л мєселені быйылѓы жылы ќырк‰йек айында Сараевода «Бірт±тас єлем. Білім беру жєне мєдениет аралыќ диалог» деген таќырыпта µтетін Д‰ниеж‰зілік салыстырмалы білім беру ќоѓамдары кењесініњ ХІІІ Конгресінде арнайы талќылау туралы шешім ќабылданды.

Журнал "Жасstar", № 1 (11), март 2007 г.

[ Вернуться к содержанию ]